थिम्पु, भूटान — समाजिक सञ्चार विशेष रिपोर्ट
हिमालयको मुटुमा अवस्थित सानो तर सुन्दर देश भूटानले सयौँ वर्षको यात्रामा धेरै उतारचढाव अनुभव गरेको छ। धर्म, राजनीति, परम्परा र आधुनिकताको अनोठो संगम बनेको यो राष्ट्र आज “विश्वकै सबैभन्दा खुशी देश” भनेर चिनिन्छ। तर यस खुशीको कथामाथि हजार वर्ष पुरानो संघर्ष, एकता, राजशाही र लोकतन्त्रको लामो यात्रा लुकेको छ।
प्राचीन भूटान : रहस्य र धर्मको आरम्भ
इतिहासकारहरूका अनुसार, भूटानमा मानव बस्ती करिब ईसा पूर्व २००० तिरै बसिसकेको मानिन्छ। तर दस्तावेजीकृत इतिहास भने ७औँ शताब्दीदेखि मात्र पाइन्छ, जब तिब्बतका महान बौद्ध गुरु गुरु पद्मसम्भव (गुरु रिनपोछे) यहाँ आइपुगे। उनी भूटानका बौद्ध धर्मका संस्थापक मानिन्छन्। उनले देशभरका पहाड र गुफाहरूमा ध्यान गरेर बौद्ध धर्मको प्रचार गरे, जसले भूटानलाई आजसम्म धार्मिक दृष्टिले एकताको सूत्रमा बाँधेको छ।
त्यही समयमा, तिब्बत र भूटानबीच सांस्कृतिक र धार्मिक सम्बन्ध बलियो हुँदै गयो। भूटानका प्रारम्भिक राजाहरू “विजयी प्रमुख” भनेर चिनिन्थे, जसले विभिन्न भूभागहरूमा शासन गर्थे। तर एकीकृत राज्यको अवधारणा त्यतिबेला अझै बनेको थिएन।
१७औँ शताब्दी: एकीकरण र झाब्द्रुङ न्गावाङ नाम्ग्यालको उदय
भूटानको आधुनिक इतिहासको सबैभन्दा महत्वपूर्ण पात्र हुन् — झाब्द्रुङ न्गावाङ नाम्ग्याल, एक तिब्बती लामाले १६१६ मा भूटान प्रवेश गरे। उनले भूटानका बिखण्डित राज्य र बौद्ध सम्प्रदायहरूलाई एकतामा बाँध्दै एक शक्तिशाली धार्मिक–राजनीतिक राज्य निर्माण गरे।
झाब्द्रुङले “द्वै शासन प्रणाली” (Dual System of Government) सुरु गरे — जहाँ धार्मिक नेतृत्व जे क्हेनपो र प्रशासनिक नेतृत्व देशीले सम्हाल्थे। उनले थिम्पु, पुनाखा र पारोमा जोंग (किल्ला) निर्माण गरे, जसले पछि प्रशासनिक केन्द्रको रूपमा विकास पाए।
झाब्द्रुङको मृत्युपछि उनका उत्तराधिकारीबीच सत्ताको द्वन्द्व सुरु भयो, जसले भूटानमा आन्तरिक कलह ल्यायो। यही समयमा, भारत र तिब्बतसँगको सम्बन्धमा पनि चुनौती देखा पर्यो।
१८औँ र १९औँ शताब्दी: सशक्त प्रान्तीय युद्ध र अंग्रेजको प्रवेश
१७५० देखि १८५० को बीचमा भूटान विभिन्न क्षेत्रीय गभर्नरहरू (पेनलोपहरू)बीचको युद्धको मैदान बन्न थाल्यो। यसले केन्द्रिय सत्ता कमजोर पार्यो। यसैबीच ब्रिटिश भारतले भूटानप्रति चासो देखायो।
१८६५ मा “सिन्चुला सन्धि” (Treaty of Sinchula) ब्रिटिश र भूटानबीच हस्ताक्षर भयो। युद्धमा पराजित भूटानले आफ्नो दक्षिणी भू–भाग ब्रिटिशलाई सुम्पनु पर्यो, तर त्यसका सट्टा ब्रिटिशले वार्षिक भत्ता दिन थाले। यस सन्धिले भूटानलाई बाह्य युद्धबाट जोगायो, तर उसको स्वतन्त्र विदेश नीति केही हदसम्म ब्रिटिश प्रभावमा आयो।
२०औँ शताब्दीको आरम्भ: राजशाहीको स्थापना
१९०७ मा भूटानमा आधुनिक राजशाहीको जन्म भयो। देशका प्रमुख धार्मिक, प्रशासनिक र स्थानीय नेताहरूले उगेन वाङचुकलाई पहिलो ड्रुक ग्यालपो (राजा) घोषणा गरे। यसरी भूटानमा वंशानुगत राजतन्त्र सुरु भयो।
उगेन वाङचुकले देशलाई एकतामा बाँध्न र ब्रिटिश भारतसँग सन्तुलित सम्बन्ध कायम गर्न सफल भए। उनको शासनकालमा भूटानमा स्थायित्व आयो। ब्रिटिशहरूले उनलाई “सर”को उपाधि पनि दिए।
उनका उत्तराधिकारी “जिग्मे वाङचुक (१९२६–१९५२)” ले पनि बाहिरी संसारसँग सीमित सम्पर्क राखे, ताकि भूटानको परम्परा सुरक्षित रहोस्।
१९५०–७० को दशक: आधुनिकताका ढोका खुल्दै
तृतीय राजा जिग्मे दोरजी वाङचुक (१९५२–१९७२) भूटानको “आधुनिक पिता” मानिन्छ। उनले शिक्षा, स्वास्थ्य, सडक र प्रशासनिक सुधार सुरु गरे। १९५३ मा उनले पहिलो पटक राष्ट्रीय संसद (Tshogdu) गठन गरे।
१९६१ मा पहिलो पाँच वर्षे योजना सुरु गर्दै विकास योजना प्रारम्भ भयो। भारतसँग बलियो सम्बन्ध निर्माण भयो, जसले भूटानको आर्थिक आधार मजबुत पार्यो।
१९७१ मा भूटान संयुक्त राष्ट्रसंघ (UN)को सदस्य बन्यो — यो भूटानको अन्तर्राष्ट्रिय पहिचानको महत्वपूर्ण क्षण थियो।
लोकतन्त्रको यात्रा: चौथो राजाको दृष्टि
चौथो राजा जिग्मे सिङ्गे वाङचुक (१९७२–२००६) भूटानका सबैभन्दा लोकप्रिय शासकहरू मध्ये एक हुन्। उनले “Gross National Happiness (GNH)” — राष्ट्रिय खुशीको अवधारणा प्रस्तुत गरे। उनका अनुसार, देशको प्रगति केवल आर्थिक वृद्धिले होइन, नागरिकको आध्यात्मिक, सांस्कृतिक र वातावरणीय सन्तुलनले नापिनुपर्छ।
उनको शासनकालमा टेलिभिजन, इन्टरनेट र आधुनिक शिक्षा प्रणाली सुरु भयो। तर उनले परम्परा, धर्म र वातावरणलाई सधैं प्राथमिकता दिए।
१९९० को दशकमा भूटानले दक्षिणी क्षेत्रमा लोट्शाम्पा (नेपाली मूलका भूटानी) समुदायसँगको विवाद सामना गर्नुपर्यो। हजारौँ मानिस शरणार्थीको रूपमा नेपाल र भारततिर विस्थापित भए। यो विषय आजसम्म संवेदनशील छ।
२००१ पछि, राजाले क्रमशः लोकतन्त्रको अभ्यास सुरु गरे।
२००८: संवैधानिक राजतन्त्र र लोकतन्त्रको नयाँ युग
२००६ मा चौथो राजाले आफ्ना छोरा जिग्मे खेसर नाम्ग्याल वाङचुकलाई सत्ता हस्तान्तरण गरे। दुई वर्षपछि, २००८ मा भूटानले आफ्नो पहिलो संविधानिक राजतन्त्र स्थापना गर्दै लोकतान्त्रिक निर्वाचन सम्पन्न गर्यो।
भूटानका नागरिकहरूले पहिलो पटक स्वतन्त्र रूपमा सरकार चुने। त्यो ऐतिहासिक वर्षमा भूटानले “संवैधानिक राजतन्त्रमा रूपान्तरण” पूरा गर्यो — जहाँ राजा अझै राष्ट्रप्रमुख छन्, तर कार्यकारी शक्ति निर्वाचित प्रधानमन्त्रीको हातमा गयो।
आधुनिक भूटान: स्थिरता, खुशी र हरियालीको राष्ट्र
आजको भूटान दक्षिण एसियाको ती दुर्लभ देशमध्ये हो जसले आफ्नो पहिचान, धर्म र वातावरणलाई संरक्षण गर्दै आधुनिकता अँगालेको छ।
राजा जिग्मे खेसर नाम्ग्याल वाङचुकलाई “जनताको राजा” भनिन्छ। उनी युवामुखी, शिक्षित र विश्वदृष्टि भएका नेता हुन्। उनले भ्रष्टाचार नियन्त्रण, शिक्षा विस्तार, डिजिटल शासन र ग्रामीण विकासमा जोड दिएका छन्।
भूटानले आफ्नो संविधानमा वन क्षेत्र कम्तीमा ६० प्रतिशत जोगाउने प्रावधान राखेको छ — संसारकै अद्वितीय नीति। यही कारण आज पनि भूटान कार्बन नेगेटिभ देश हो, जसले उत्सर्जनभन्दा बढी कार्बन शोषण गर्छ।
पर्यटन पनि भूटानको प्रमुख आम्दानी स्रोत बनेको छ, तर “High Value, Low Impact” सिद्धान्त अन्तर्गत, उनीहरूले पर्यटक संख्यालाई नियन्त्रणमा राखेका छन् ताकि वातावरण र संस्कृतिमा असर नपरोस्।
भारत र चीनसँगको सम्बन्ध
भूटानले भारतसँग गहिरो मित्रता र रणनीतिक साझेदारी कायम राखेको छ। भारत भूटानको प्रमुख व्यापारिक साझेदार, विकास सहयोगी र रक्षा सहयोगी हो।
तर चीनसँग सीमा विवाद अझै समाधान भएको छैन। २०१७ मा डोकलाम विवादका कारण भारत र चीनबीच तनाव चर्किएको थियो, जसमा भूटानको भू–भाग मुख्य विवादको बिन्दु थियो। अहिले भूटान–चीनबीच वार्ता जारी छ, तर भूटान भारतसँगको सम्बन्धलाई प्राथमिकता दिन्छ।
भूटानको विशेष पहिचान: संस्कृति र खुशी
भूटानको राष्ट्रिय पोशाक — पुरुषका लागि घो, र महिलाका लागि किरा — आज पनि अनिवार्य रूपमा सरकारी कार्यालय र विद्यालयमा लगाइन्छ।
बौद्ध मठ, छोर्टेन, तथा पर्वहरू जस्तै त्सेचु देशभर मनाइन्छ।
सरकारले विकासका सबै योजना “राष्ट्रिय खुशी”का सूचकका आधारमा मूल्यांकन गर्छ — जसमा मनोवैज्ञानिक सन्तुलन, सामुदायिक भावना, संस्कृति, शिक्षा, स्वास्थ्य, वातावरण, शासन, समयको सदुपयोग र जीवनस्तर समेटिएको हुन्छ।
भविष्यको भूटान: सन्तुलनको खोज
आज भूटान डिजिटल प्रविधि, नवीकरणीय ऊर्जा र शिक्षा क्षेत्रमा तीव्र गतिमा अघि बढ्दैछ। जलविद्युत भूटानको मुख्य आम्दानीको स्रोत बनेको छ, जसको धेरै हिस्सा भारतलाई निर्यात गरिन्छ।
राजा जिग्मे खेसरले हालै “Gelephu Mindfulness City” नामक भविष्यमुखी परियोजना घोषणा गरेका छन् — जसले भूटानलाई वातावरणमैत्री र ध्यान–आधारित शहरको रूपमा विश्वमै चिनाउने लक्ष्य लिएको छ।
तर देशका लागि चुनौती पनि छन् — युवा बेरोजगारी, जनसंख्या पलायन, र आर्थिक विविधीकरण। यद्यपि भूटानी जनता अझै पनि आफ्नो राजा र “खुशीको दर्शन”मा दृढ विश्वास गर्छन्।
निष्कर्ष:
भूटानको इतिहास केवल राजाहरू र युद्धहरूको कथा होइन, यो एउटा राष्ट्रको आत्म–अन्वेषणको यात्रा हो — जहाँ परम्परा र आधुनिकता, धर्म र शासन, खुशी र जिम्मेवारीको अनौठो सन्तुलन पाइन्छ।
हजारौँ वर्षको यो यात्राले भूटानलाई एउटा स्पष्ट सन्देश दिएको छ — सानो देश भए पनि, ठूलो हृदय र गहिरो दर्शनले संसारलाई प्रेरित गर्न सकिन्छ।
भूटान आज पनि हिमालको काखमा मुस्कुराइरहेको छ — जहाँ विकास र धर्म एकैसाथ श्वास फेर्छन्।
सम्पादकीय टिप्पणी:
भूटानको यो ऐतिहासिक यात्रा केवल इतिहास होइन, यो संसारका सबै मुलुकका लागि एउटा शिक्षा पनि हो — खुशी केवल सम्पत्तिमा होइन, सन्तुलित जीवनमा खोज्न सकिन्छ।
-1765346713.jpg)
