तिज परम्परा मात्र होइन, बिकृति पनि : मौलिक संस्कार जोगाउन चुनौती

समाज

गृहपृष्ठ
समाज

तिज परम्परा मात्र होइन, बिकृति पनि : मौलिक संस्कार जोगाउन चुनौती

सम्झना गौतम सोमबार, भदौ ९, २०८२

काठमाडौँ, ९ भदौ

नेपालको सामाजिक र सांस्कृतिक जीवनसँग गाँसिएको महत्वपूर्ण पर्व हो – हरितालिका तिज। तिजलाई नेपाली महिलाले आफ्नो जीवनसँग जोडिएका संस्कार, आस्था र भावनाको उत्सवका रूपमा मनाउँदै आएका छन्। व्रत बस्ने, भगवान शिव–पार्वतीको पूजा गर्ने, रातो लुगामा सजिने र परिवारजनसँग भेटघाट गर्ने यो पर्व महिलाको धर्म, श्रद्धा र संस्कृति जगेर्नाको प्रतीक बनेको छ।

पितृसत्तात्मक समाजमा विवाह संस्थाले नारीलाई आर्जित सम्पत्तिका रूपमा हेर्दा तिनले भोग्नु परेको उत्पीडनलाई व्यक्त गर्ने माध्यम बनेका छन् । ती दिनमा पति रूप जति क्रूर भए पनि तिनका निम्ति पानी पनि नखाई व्रत बस्नुपर्ने, तिनको दीर्घायुको कामनासहित पूजाआजा गर्नुपर्ने परम्पराले थिचिएको तीज पर्वले बिस्तारै नयाँ स्वरूप प्राप्त गर्दै गतिशील भएको छ ।

परम्परित तीज गीतको स्वरूपलाई नियाल्ने हो भने प्रारम्भिक कालका तीज गीत शिव र पार्वतीको आत्मिक प्रेम, त्याग, समर्पण, दृढ सङ्कल्प र प्रतिरोधी चेतनासङ्ग सम्बन्धित छन् ।

हिन्दु नारीहरूको महान् पर्व हरितालिका तिज तिज हरेक वर्ष भाद्र शुक्ल तृतीयाका दिन मनाइन्छ । भाद्र द्धितियाका दिन दर खाने र अर्को दिन तिजको व्रत बस्ने प्रचलन छ । भगवान शिव–पार्वतीको आराधना गर्दै परिवारको दीर्घायु र समृद्धिको कामना गर्ने यो पर्वलाई महिलाहरू विशेष उत्साहका साथ मनाउने परम्परा रहेको छ।

विवाहित महिलाहरुले वर्त (उपवास) मुख्यतया पतिको दिर्घायु र स्वास्थ्यका लागि बस्ने गर्दछन । यो परम्पराले उनीहरुलाई आफ्नो प्रतिको प्रेम, समर्पण र आस्था व्यक्त गर्ने माध्यमको रूपमा काम गर्छ। वर्त बस्दा महिलाहरुले भगवान शिव वा पार्वती, विशेषगरी हरितालिका तिजको दिन, आफ्नो पति लामो समयसम्म स्वस्थ र सुखी रहुन् भन्ने कामना गर्दछन्। अविवाहित महिलाहरुले राम्रो पति पाउ भन्ने कामनामा वर्त बस्ने गर्दछन । यसमा उनीहरुले भगवानको कृपा प्राप्त गरी आफ्नो भविष्य उज्वल र सुन्दर जीवनसाथी पाउन चाहन्छन् भन्ने परम्परा रहेको छ।

तिजको आरम्भ कथा हिमालयकी छोरी पार्वतीसँग जोडिन्छ। भगवान् शिवलाई प्राप्त गर्न उनले कठोर व्रत बसेकी थिइन्। त्यसपछि महिलाले आफ्ना पतिका दीर्घायु र पारिवारिक सुख–समृद्धिका लागि व्रत बस्ने परम्परा सुरु भएको विश्वास गरिन्छ। भाद्र शुक्ल तृतीयाको दिन महिलाले एक दिन उपवास गरी शिव–पार्वतीको पूजा आराधना गर्ने परम्परा आज पनि प्रचलनमा छ।

यसै क्रममा तीजको अघिल्लो दिन ‘दर खाने दिन र भोलिपल्ट ‘रातो लुगामा व्रत बस्ने दिन’ समेत विशेष महत्त्वका साथ मनाइन्छ। लोकगीत गाउँदै, भगवान शिवको मन्दिर परिसरमा गई नाच्दै रमाउँदै महिलाले आत्मीयता साट्ने र सामाजिक सद्भाव बलियो बनाउने अवसरको रूपमा पनि तिजलाई लिइँदै आएको छ।

लामो समयसम्म भेटघाट नभएका साथीसँगी, माइतमावली र आफन्तलाई एउटै मालामा उनेर सुखदुख बाँड्ने र मीठोमसिनो खाने, नाचगान गरी रमाउने र सम्बन्धलाई अझ प्रगाड बनाउने चाडका रुपमा पहिचान बोकेको छ।

तीजले समाजमा आपसी सम्मान, प्रेम र सद्भावको भावना फैलाउँछ। यो पर्वले परिवारका सदस्य, छिमेकी र साथीभाइसँगको भेटघाटको अवसर दिन्छ, जसले सम्बन्धहरूलाई अझ मजबुत बनाउँछ। त्यस्तै, सामूहिक नाचगान र सांस्कृतिक कार्यक्रममा सहभागी हुँदा मानिसहरूबीचको समझदारी र मेलमिलाप अझ प्रगाढ हुन्छ। यसरी आपसी सहयोग र सम्मानले समाजमा एकताको भावना जगाउँछ र सबैलाई सामूहिक सुख, शान्ति र सहकार्यको महत्त्व बुझाउँछ।

तर समयसँगै तिजको स्वरूप फेरिंदै गएको देखिन्छ। जहाँ पहिले तिजलाई भक्ति, संयम र पारिवारिक एकताको पर्व मानिन्थ्यो, अहिले यो फैशन र प्रतिस्पर्धाको मंच बन्न थालेको छ।

पछिल्ला वर्षमा तिज आफ्नो मौलिक स्वरूपभन्दा भिन्न दिशामा धकेलिँदै गएको विज्ञहरूको भनाइ छ। धार्मिक आस्था र भक्ति–भावनामा केन्द्रित यो पर्व आजभोलि व्यावसायीकरण र देखावटीपनले प्रभावित भएको देखिन्छ।

तिजलाई लक्षित गरी बजारमा महंगा लुगा, गहना र सौन्दर्य सामग्रीको अत्यधिक उपभोग हुने गरेको छ। यस्तै, तिज गीत र नृत्यका नाममा भड्किलोपन र अश्लीलता बढ्दै गएकोप्रति सामाजिक अभियन्ताहरूले चिन्ता व्यक्त गरेका छन्। कतिपय ठाउँमा तिजका नाममा भोज, पार्टी र मदिरा सेवनसमेत हुने गरेको पाइन्छ।

यद्यपि केही सकारात्मक परिवर्तन पनि देखिएको छ। पहिले केवल पतिका दीर्घायुका लागि व्रत बस्ने परम्परा रहेको तिज अहिले महिला चेतना र अधिकारको मुद्दा उठाउने माध्यमसमेत बन्दै गएको छ। आधुनिक तिज गीतहरूले दाइजो प्रथा, बहुविवाह, भेदभावजस्ता सामाजिक विकृतिहरूविरुद्ध आवाज उठाउन थालेका छन्।

सांस्कृतिक जानकारहरूका अनुसार तिजलाई मूलतः आस्था, सद्भाव र सामाजिक चेतनाको पर्वका रूपमा जोगाउन आवश्यक छ। उनीहरूको भनाइमा पर्वमा देखिएको विकृति सच्याई यसको मौलिक परम्परालाई संरक्षण गर्नु सबैको जिम्मेवारी हो।

तर पछिल्ला वर्षमा तिजको स्वरूपलाई व्यावसायीकरणले अँगाल्न थालेको देखिन्छ। राजधानीदेखि गाउँ–बस्तीसम्म तिजको नाममा महँगा लुगाफाटा, गहना र सौन्दर्य सामग्री बिक्री बढेको छ। तिज विशेष अफर, छुट र कार्यक्रममार्फत व्यवसायीहरूले यस पर्वलाई उपभोगमुखी बनाउन थालेको उपभोक्ता अधिकारकर्मीहरूको टिप्पणी छ।

यस्तै, तिज गीत र नृत्यका नाममा भड्किलोपन र अश्लीलता बढ्दै गएको भन्दै सामाजिक अभियन्ताहरू चिन्तित छन्। लोक संस्कृतिमा आधारित भजन, भक्ति र चेतनामूलक गीतहरूलाई पछाडि पार्दै बजारमुखी र उत्तेजक शैलीका गीतहरूले स्थान लिँदा पर्वको मूल भावना हराउँदै गएको उनीहरूको भनाइ छ।

सामाजिक सञ्जालले पनि यस प्रवृत्तिलाई बढाएको देखिन्छ। तिजलाई फोटो सेसन, भिडिओ भाइरल र स्टेटस अपडेटको अवसरका रूपमा प्रयोग गर्ने चलन बढेको छ। कतिपय स्थानमा तिजका नाममा भोज, पार्टी र मदिरा सेवन हुने गरेकोसमेत रिपोर्ट गरिएको छ।

तिजको मूल भावना

तिजको मुख्य सार भनेको आस्था र आत्मसंयम हो। महिलाले भगवान शिव र पार्वतीको कृपा प्राप्त होस्, परिवारमा सुस्वास्थ्य र दीर्घायु रहोस् भन्ने कामनासहित व्रत बस्ने परम्परा छ। लोकगीत, नाचगान, भेटघाट र सामूहिक भजनकीर्तनमार्फत सामाजिक सद्भाव बलियो बनाउने उद्देश्य पनि तिजले बोकेको छ।

निष्कर्ष

तिज हाम्रो गौरवशाली सांस्कृतिक धरोहर हो। यसलाई समयअनुसार नयाँ रंग र रूप दिनु आवश्यक छ, तर यसको मूल भावनालाई हराउन दिनु हुँदैन। पर्वको नाममा आएको विकृतिलाई सच्याउँदै, तिजलाई आस्था, सद्भाव र सामाजिक चेतनाको पर्वका रूपमा जोगाउनु हामी सबैको जिम्मेवारी हो।

तिज नेपालकै मौलिक संस्कृति हो। यसलाई समयअनुसार नयाँ शैलीमा मनाउन सकिन्छ तर यसको पवित्रता, संयम र सामाजिक सद्भावलाई कमजोर पार्नु हुँदैन। विकृति सच्याउँदै सकारात्मक सन्देश फैलाउने माध्यमका रूपमा तिजलाई संरक्षण गर्नु अहिलेको आवश्यकता हो।

सांस्कृतिक धरोहरका रूपमा तिजलाई जोगाउन र सन्तुलित बनाउन सरकार, समाज, व्यवसायी र व्यक्तिगत स्तरमा सचेतना आवश्यक छ। अन्यथा, हाम्रो गर्विलो संस्कार ‘तिज’ परम्पराभन्दा बढी व्यावसायीकरण र भड्किलोपनको पर्याय बन्ने खतरा बढ्दै जानेछ।